-της

ΝΜΑ

παραγωγική κατάληξη πλήθους αρσενικών ονομάτων όλων τών περιόδων τής Ελληνικής, η οποία έχει προέλθει από ΙΕ κατάληξη σε -t- (πρβλ. αρχαίο ινδικό pariksi-t, ομηρικό περι-κτί-ται) επεκτεταμένη με φωνήεν -ᾱ- / -η-. Η κατάληξη -της χρησιμοποιήθηκε για τον σχηματισμό ονομάτων δηλωτικών τού δράστη ενέργειας τα οποία προέρχονται είτε από ρήματα (πρβλ. πολεμισ-τής: πολεμίζω, ψεύσ-της: ψεύδομαι) είτε από ονόματα (πρβλ. ναύ-της: ναῡς, πολ-ί-της: πόλις). Η κατάληξη -της είναι ομηρική και απαντούσε αρχικά κυρίως σε σύνθετα ονόματα (πρβλ. εὐεργέ-της, κυνηγέ-της), σε αντιδιαστολή προς τις καταλήξεις -τήρ και -τωρ, που χρησιμοποιούνταν στα απλά ονόματα. Πολύ νωρίς, ωστόσο, και με αφετηρία την ιωνική-αττική διάλεκτο, η κατάληξη -της απέκτησε μεγάλη δύναμη και αντικατέστησε τις άλλες δύο καταλήξεις και στα απλά ουσιαστικά (βλ. και λ. -τηρ). Σημαντικό ρόλο, εξάλλου, έπαιξε η κατάλ. -της στον σχηματισμό μετονοματικών κυρίως παραγώγων που δηλώνουν πρόσωπα άρρενα τα οποία μπορούν να ενταχθούν στις εξής κατηγορίες: α) ναυτικοί, στρατιωτικοί όροι (πρβλ. ὁπλ-ί-της: ὅπλον, τοξό-της: τόξον, τριηρ-ί-της: τριήρης)

β) πολιτικοί όροι (πρβλ. πολ-ί-της: πόλις, φυλ-έ-της: φῡλον)

γ) θρησκευτικοί όροι (πρβλ. βακχ-ιώ-της: βάκχος, θιασ-ώ-της: θίασος)

δ) πατριδωνυμικά, ιδίως με τις μορφές -ιά-της, -ί-της (πρβλ. Σπαρτ-ιάτης: Σπάρτη, Άβδηρ-ίτης: Ἄβδηρα). Ανάλογα με το θεματικό φωνήεν τής λέξης, η κατάληξη -της παρουσιάζει τις εξής μορφές: α) -ήτης / -άτης σε λ. από θηλ. σε -η/-ᾱ (πρβλ. πρυμν-ήτης: πρύμνη, σκοπι-ήτης: σκοπιά), αλλά και σε κάποιους αναλογικούς σχηματισμούς (πρβλ. πολι-ήτης)

β) -ώτης / -ιώτης (πρβλ. δεσμ-ώτης: δεσμός / δεσμῶ, ἰδι-ώτης: ἴδιος, πατρ-ιώτης: πατριά, στρατ-ιώτης: στρατιά και κατ' αναλογία σε άλλους τ. όπως νησ-ιώτης: νῆσος)

γ) -έτης σε λ. από ρ. σε -έω/-ῶ (πρβλ. οἰκ-έτης: οἰκῶ), αλλά και αναλογικά και σε άλλους τύπους (πρβλ. φυλ-έτης: φῡλον)

δ) -ότης κυρίως σε όρους τού αγροτικούκτηνοτροφικού λεξιλογίου (πρβλ. ἀγρ-ότης: ἀγρός, ἱππ-ότης: ἵππος) ή τού πολεμικού - πολιτικού (πρβλ. δημ-ότης: δῆμος, τοξ-ότης: τόξον)

ε) -ίτης, η οποία απέκτησε ιδιαίτερη παραγωγική δύναμη και χρησιμοποιήθηκε για τον σχηματισμό λέξεων με ειδικότερες σημ. (για τις σημ. αυτές βλ. λ. -ίτης). Από τα αρσ. σε -της, τέλος, άλλα τονίζονται στη λήγουσα, όπως τα ονόματα σε -ευτής < ρ. σε -εύω (πρβλ. πρεσβ-ευτής, χορ-ευτής) και τα ονόματα που αντικατέστησαν τα παλιά αρσ. -τήρ (πρβλ. ὀρχησ-τής: ὀρχησ-τήρ, ὑβρισ-τής: ὑβρισ-τὴρ) και άλλα στην παραλήγουσα χωρίς, όμως, να είναι δυνατή η διατύπωση κανόνων γενικής ισχύος που να καθορίζουν επακριβώς τις κατηγορίες αυτές.Παραδείγματα λ. σε -της: αλήτης, αναβάτης, γλύπτης, γνώστης, δείκτης, δέκτης, δεσμώτης, διώκτης, δότης, δράστης, δυνάστης, δύτης, επιστάτης, εργάτης, ηγέτης, θύτης, ιδιώτης, κλέπτης, κτίστης, κυβερνήτης, λήπτης, μύστης, ναύτης, νησιώτης, οφειλέτης, παίκτης, πελάτης, πλανήτης, πλάστης, προστάτης, ράπτης, στρατιώτης, συνθέτης, σύρτης, σφάκτης, φράκτης, χάρτης, ψάλτης

αρχ.

αμύντης, κράντης, λιμνήτης, ολέτης, πρυμνήτης, πρωράτης, υφαντής, φυλέτης

νεοελλ.

δέτης, κόπτης, μείκτης, φταίχτης, χάφτης.